جايگاه کتابخانه در جامعه، مرکز جهانی اطلاع رسانی آل البيت

انسان در قرن پانزدهم هجری شاهد بيشترين شکوفائی تلاش علمی دانشمندان و تبادل اطلاعات و تاثير متقابل فرهنگهاست . مفاهيم و دست آوردهای دانش بشری در همه جا نفوذ کرده و تغييرات بسياری در رابطه ميان انسان با جهان پيرامون خود به همراه آورده است .
رشد روزافزون تکنولوژی در عرصه ارتباطات به سرعت درحال پيشرفت است و تاثيرگذاری و تاثيرپذيری فرهنگها از يکديگر پيچيده تر شده است .
فهم دينی , علوم انسانی و اجتماعی , هنر و افکار عمومی و انتظارات سياسی ملت ها و ... همگی عرصه تغييرات شگرفی قرار گرفته است .
در اين ميان نخبگان فرهنگی هر ملت در ارائه راه صحيح و متناسب با زمان سهم اساسی دارند, ايران اسلامی می کوشد هويت دينی , فرهنگی و ملی خود را در چنين شرايط و عصر حاضر بازسازی کند.
بهترين طريق پاسخ به پرسشهای نوين امروزی و امکان دسترسی به پاره ای از مفاهيم فرهنگی دنيای جديد و آشنائی با افکار متفکران ا زجنبه های مختلف و فهم اوضاع و احوال زمانه از طريق کتاب و کتابخانه ميسًر است , چه کتابخانه گنجينه دانش بشر و سنگ بنای تمدن و پايگاه نشر افکار و مرکز قدرت می باشد, فرهنگ نوين هرملت حاصل ميراث گذشته آن است که به صورت مکتوب و مدون به منظور استفاده همگان در کتابخانه ها نگهداری می شود.
هر انسان متفکر و دانشمند می خواهد بداند ميراث و تمدن نياکان و انديشه و کردار گذشتگان او چيست ؟ اين پژوهش در کتابخانه ها ممکن است .
کتابخانه ها نيز در حد خود به منظور توسعه علوم می کوشند که از عهده نيازمنديهای مراجعين و مشکلات ناشی از رشد عظيم و ظاهرا بی پايان اطلاعات و دانش بشری برآيند.
به گواه تاريخ محکمترين پايگاه برا ی محفوظ ماندن ذخاير و سرمايه های معنوی جامعه کتابخانه است .
کتابخانه يکی از عوامل مؤثر در حفظ آثار تمدن نياکان , ميراث فرهنگی , انديشه های علمی گذشته و افکار مختلف جامعه کنونی می باشد.
جمع آوری و نگهداری کتاب و در دسترس قرار دادن آن , بزرگترين خدمت به انديشمندان و پژوهشگران است .
کتاب و کتابخانه در شکل دادن به عقايد و افکار مردم نقش مهمی به عهده داشته و دارد, تا آنجا که توسعه بزرگان اسلام بوده است .
تاريخ تشيًع در اين افتخار بزرگ سهم به سزائی داشته است به حدی که در هيچ يک از مذاهب اسلامی نظير آن ديده نمی شود.
خدمات صادقانه اصول اخلاقی , نشر معارف اسلامی , تاليف کتب و تاسيس مدارس و مراکز علمی , دانشگاهها, رصدخانه ها و کتابخانه ها و ... که بوسيله شيعه (که بيشترايرانی بوده اند) انجام گرفته قابل احصاء و شمارش نيست .
به گفته بين امام اول تا يازدهم 400 جلد کتاب توسط علمای اماميه تاليف شده است که آنها را کتب اصول می خوانند.
اين همه کار و کوشش و اثر و خدمت و بوجود آمدن فرهنگی چنين پهناور و غنی در خلال تاريخی چنان پر حادثه ,نتيجه کرده اند, زوايای افکار و انديشه های بشری را در سير به سوی کمال مطلق روشن گردانيده , زمينه ترقی را بخصوص برا ی جهان تشيًع فراهم آورده اند.
طبقه بندی علوم در اسلام در تواريخ مسطور است نخستين کس از مسلمين که به نقل علوم در اسلام پرداخت خالد بن يزيد بن معاويه (متوفی 85 هجری ) بود که به ياری يکی از علمای اسکندريه به نام [اصطفان القديم ] به نقل بعضی از کتب کيميا مبادرت کرد.
ترجمه کتب علمی در دوره اسلامی از عهد خلفای اموی آغاز شد و توجه به طب از باب حاجتی که بدان وجود داشت , زودتر و بيشتر از ساير علوم در اسلام صورت گرفت .
از اواسط نيمه گشت و نژاد ايرانی در همه امور و شؤون نفوذ و دخالت يافت , طبعا به سابقه تجربيات و استعداد علمی که در ايجاد تمدن داشتند شروع به ترويج علوم و فنون نمودند که حتی خلفای اسلامی هم از اين حيث تحت تاثير محيط ايرانی خود قرار گرفتند چنانکه سليمان بن عبدالملک گفت : [عجبا ايرانيان هزار سال حکمفرمائی کردند ساعتی به ما احتياج پيدا نکردند و ما چند سال خلافت کرديم يک ساعت بی مساعدت آنها نتوانستيم زندگی کنيم .]
مسئله طبقه بندی علوم به دنبال نقل علوم عقلی و منطقی از منابع يونانی به عالم اسلام مورد توجه دانشمندان مسلمان واقع شد.
اگرچه بعضيها معتقدند و می نويسند:... بطوريکه تاريخ نشان می دهد در زمان اسکندر مقدونی کتابها و آثار تمدن خاور زمين و ايران غارت گرديد بسياری از آثار و نوشته ها به يونان برده شد, شايد مورد استفاده ارسطو و شاگردان او قرار گرفته باشد.
علما و فيلسوفان مسلمان ا زهمان ابتدای تکوين فرهنگ عميق اسلامی به اهميت طبقه بندی و ايجاد سلسله مراتب علمی پی برده و در طول تاريخ تمدن و فرهنگ غنی و گسترده اسلامی طبقه بندی علوم مورد بحث دانشمندان اسلام بوده است , مع الاسف در قرنهای مختلف بر حسب اوضاع و احوال سياسی در مقاطعی متوقف گرديد و امروز ملل مغرب زمين با فخر و مباهات بضاعت ما را به ما تحويل می دهند که گوئی ما از آن در طول تاريخ بيگانه بوده ايم .
شواهد و مدارک تاريخی نشان می دهد که نياکان ما از ديرباز متوجه فضيلت تاسيس کتابخانه بوده اند و اين نهاد نزد آنان پايگاه والائی داشته است .
مدار فرهنگ ايران اسلامی بر کتاب و کتابت است .
تاريخ تمدن اسلامی حاکی از آن است که توجه به کتابخانه به عنوان نهادی با آثار اخلاقی , اجتماعی , آموزشی و سياسی هميشه مورد توجه بوده است , عقايد و فرهنگ ايرانی و اسلامی در ارج نهادن به مقام کتاب و کتابخانه مشهور است و کتابخانه های عظيمی در تمدن اسلامی ظاهر شده که کانون فرهنگی روزگار خود محسوب می شده اند.
به شهادت تاريخ در جهان اسلام هرگاه نام کتابخانه مهمی می بينيم در کنار آن سخن از فهرستی است که برای کتابها و نسخه های آن ترتيب داده اند.
برای نمونه :
1- کتابخانه چهارصد هزار جلدی مسلمانان در قرطبه (اندلس ) که فهرستی در چهل و چهار جلد داشته است .
2- کتابخانه عظيم سامانيان در بخارا که در خانه ای بوده است دارای حجره های بسيار که در هر حجره موضوع خاصی بوده است و فهرستی داشته که ابن سينا بخشی از آن کتابخانه را مورد مطالعه و استفاده قرار داده است .
3- کتابخانه دارالعلم فاطميان در قاهره که شمار کتابهای آن در اواخر به يک ميليون و ششصد هزار جلد می رسيد و نام و نشان کتابها روی برگهای متعدد ثبت شده بود و از به هم پيوستن آن فهرستی بس سترگ توانستند ساخت .
4- کتابخانه بسيار بزرگ مامون خليفه عباسی که پر از کتابهای گوناگون به زبانهای مخلتف بود و ابن مسکويه فهرستی از آن ياد کرده است .
5- کتابخانه صاحب ابن عباد شخصيت نامدار سياسی و ادبی و مذهبی شيعی در ری که صدو هفده هزار نسخه گرانبها داشت و فهرست آن به ده جلد می رسيد.
6- کتابخانه عضدالدوله بويهی در شيراز که فهرستهائی مرتب داشت و خود از بس عظيم بود بعضی ا ز دانشمندان بزرگ آن عصر معتقد بودند که در انواع علوم کتابی تاليف نشده مگر نسخه ای از آن در آنجا هست .
7- کتابخانه آستان قدس رضوی [عليه السلام ] که از قرن پنجم تا امروز کتابهای بسيار بر آن وقف کرده اند و بارها نيز اقدام به تهيه فهرست برای آن شده است .
8- کتابخانه عالم بزرگوار شيعی سيد بن طاووس که خود فهرست آن را در پاره ای از آثار خويش گنجانده است .
اينها نمونه ای بود از کتابخانه ها و فهرست نگاری مسلمين .
آگاهی از گذشته کمک ارزنده ای به نسلهای آينده است و ريشه هرکار عملی را در آثار قدما بايد جستجو کرد.
مسلمين پيش کسوتان علوم و فنون نبوغ ايرانيان در مسائل علمی بسيار چشم گير است .
بزرگترين دانشمندان و نويسندگان در رشته های علوم مختلف از ادبيات گرفته تا فقه و اصول و فلسفه , طب و نجوم و رياضی و غيره ايرانی بودند.
در تفسير و علوم قرآن : تبيان , مجمع البيان طبرسی , تفسير فخر رازی , کشاف زمخشری و ... در فقه و حديث : صاحبان کتب اربعه شيعه (کلينی , صدوق و شيخ طوسی ) و مؤلفين صحاح سته اهل سنت (امام بخاری , مسلم نيشابوری و ...).
در لغت : فيروزآبادی و راغب اصفهانی .
در ادبيات : سيبويه , اخفش , کسائی , ابن کثير و ... در فلسفه : بوعلی سينا, بهمنيار, قطب الدين شيرازی و ... در رياضيات و علوم ديگر: خوارزمی , ابوريحان بيرونی , خيام نيشابوری و خواجه نصيرالدين طوسی و ... با تحقيق در تاريخ تمدن اسلام و تراجم دانشمندان مسلمان می بينيم که با الهام از رهنمودهای پيغمبر اکرم (ص ) و ائمه طاهرين (عليهم السلام ) کشورهای اسلامی بخصوص ايران در دامان خود بزرگانی جاودان پرورش داده است , که نام گراميشان در صدر اسامی بانيان تم دن و بنيانگزاران مبانی دانش و فرهنگ بشری جلوه گری می کند.
و تا تاريخ و انديشه بشری وجود دارد و تا جهان برقرار می باشد نام معلم ثانی , ابو نصر فارابی چون گوهری درخشنده بر تارک افتخارات بشری می درخشند.
مگر نه اينکه او يکی از پايه گذاران فلسفه اسلامی يا فلسفه جهانی است پرورش يافت , صاحب نظران می دانند که او در حکمت و طب چه کرده است .
سهروردی زنجانی نابغه ای است که نه تنها ايران و اسلام بلکه عالم انسانی به او مفتخر است .
امام محمد غزالی در عرفان , امام فخر رازی درعلوم مختلف , محمد زکريای رازی در طب و خواجه نصير طوسی با تحرير اقليدس خدماتی به جهان نمودند که جهان اسلام به چنين فرزندانی افتخار می کند.
کلام شناس می داند دشتکی ها و دوانی ها اين يکه تازان ميدان انديشه در بحثهای خداشناسی و حکمت ربوبی چه کرده اند صدرالمتالهين نابغه ديگری است در فلسفه و حکمت که بی شک از درخشانترين چهره های قافله تمدن بشری و بشريت است .
علاوه بر دانشمندان بسيار معروف که ذکر شد.

در سراسر دنيای اسلام دانشمندان و مصنفين ديگر نيز همواره به پيشرفت طبقه بندی علوم کمکهای شايانی نموده اند, با نظر اجمالی در طبقه بنديهائی که از علوم مختلف درطول تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامی شده است اين امر مستفاد می شود که حتی ورزش و اوزان و مقادير جزء علوم به حساب می آيد.
در جهان اسلام در هر زمان دانشمندانی ظهور کرده اند که طبقه بندی علوم آنها سرمشق ديگران قرار گرفته است .
که در ذيل به کتابهائی چند که طبقه بندی آنها معروف و مشهور است اشاره می کنيم :
1- احصاءالعلوم ابونصر فارابی (260 - 339) ترجمه حسين خديو جم .
2- رساله اخوان الصفا قرن چهارم , ج 1, ص 202 تا 208.
3- مفاتيح العلوم خوارزمی (000-387).
4- منطق المشرقين رسائل ابن سينا (0 37 - 428).
5- جامع العلوم امام فخر رازی (543-606).
6- درة التاج قطب الدين شيرازی (634-710).
7- نفائس الفنون محمد بن محمود آملی (000-753).
8- مقدمه تاريخ ابن خلدون (732-808).
9- مفتاح السعادة احمد بن مصطفی معروف به طاش کبری زاده (901 - 968).
10- کشاف اصطلاحات الفنون محمد بن علی تهانوی متوفی بعد از 1158.
مهمترين طبقه بنديهايی که از علوم در تمدن و فرهنگ اسلامی شده است طبقه بندی ابن نديم , بيرونی و اخوان الصفاء و طبقه بندی قطب الدين شيرازی است که از علوم و معارف بشری کرده اند.
ابن نديم دانشمند و کتاب شناس قرن چهارم است که کتاب [الفهرست ] وی شاهکاری در طبقه بندی و کتابشناسی بشمار می رود و برای اولين بار در تاريخ تمدن اسلامی و شايد هم تمدن بشری بوسيله وی انجام شده است .