به قلعه رفتن، شادى صدر، روزنامه شرق

در بازى شطرنج، وقتى بيشتر مهره هاى مهم حذف شده اند و شاه در وضعيت تهديد جدى كيش و مات شدن قرار دارد، گاهى از روشى استفاده مى كنند كه به آن «به قلعه رفتن» يا به طور خلاصه «قلعه» مى گويند. در اين روش شاه، پشت سه سرباز و يك قلعه پناه مى گيرد. به نظر مى رسد با تغيير وضعيت در انتخابات آينده رياست جمهورى با كنار رفتن احتمالى اصلاح طلبان وضعيت «قلعه» در جامعه مدنى ايران حاكم خواهد شد.

از فرداى اعلام نتايج هفتمين انتخابات مجلس و مسجل شدن اين موضوع كه اصلاح طلبان مجلس را تقريباً به طور كامل از دست داده اند، طبيعى بود كه در كنار انتقاد از ديگران، روند «انتقاد از خود» نيز شروع شود. مضمونى كه در بيشتر مصاحبه هاى «انتقاد از خود» كه چهره هاى اصلاح طلب در مصاحبه با خبرگزارى ها و روزنامه ها اعلام كردند، بى توجهى اصلاح طلبان به جامعه مدنى و تقويت سازمان هاى غيردولتى بود. از كنارهم گذاشتن اين مصاحبه ها مى توان به اين نتيجه ساده رسيد كه اصلاح طلبان در گام بعدى به ايجاد سازمان هاى غيردولتى خواهند پرداخت؛ سازمان هايى كه در محدوديت هاى احتمالى به آنها اجازه خواهد داد فعاليت اجتماعى و حتى سياسى خود را به شكلى علنى و قانونى پى بگيرند بلكه در غياب هويت اجتماعى كه در هشت سال گذشته به دليل پست و مقام هايى كه داشتند كسب كرده بودند، مى تواند هويتى اجتماعى به عنوان مسئول يا رئيس يا دبير يا ... فلان سازمان غيردولتى براى آنها به ارمغان بياورد.

هر چند در چند سال گذشته نيز تعدادى از اصلاح طلبان در كنار فعاليت رسمى خود به عنوان عضوى از دولت يا مجلس و فعاليت سياسى خود در احزاب و مطبوعات، سازمان هاى غيردولتى را تاسيس كردند اما جز در موارد انگشت شمار، به نظر مى رسيد اين سازمان هاى عموماً تك نفره، تنها روى كاغذ وجود داشتند ولى فعال شدنشان به روز مبادايى موكول شده بود. با نزديك شدن آن روز مبادا به نظر مى رسد اصلاح طلبان به شكلى گسترده قصد پناه گرفتن در «قلعه» جامعه مدنى را داشته باشند.

با وجود اينكه عرصه جامعه مدنى، برخلاف عرصه حاكميت در ايران يك عرصه كاملاً باز و آزاد است و صرف نظر از محدوديت هايى نظير تائيد مراجع رسمى و نداشتن سوءپيشينه كيفرى، تمامى شهروندان ايرانى از جمله اصلاح طلبان حق دارند وارد عرصه فعاليت هاى آن شوند و آن طور كه از اوضاع و احوال به نظر مى رسد اين اتفاق عنقريب به شكل گسترده اى خواهد افتاد، اما ورود پرتعداد و گسترده اصلاح طلبان، به خصوص اصلاح طلبان حكومتى به عرصه جامعه مدنى نگرانى ها و تهديدهايى را ايجاد خواهد كرد.

با اينكه اختلاف نظرهاى فراوان در تعريف «سازمان غيردولتى» وجود دارد، نقطه مشترك تمامى اين تعريف ها، «غيرسياسى» بودن سازمان غيردولتى است. همين ويژگى است كه يك حزب سياسى را از يك سازمان غيردولتى متمايز مى كند. نخستين تهديد موجود، مسئله «سياسى شدن» فضاى جامعه مدنى است. هم اكنون نيز در حوزه هاى مختلف فعاليت غيردولتى (زنان، كودكان، محيط زيست، حقوق بشر، صلح، ميراث فرهنگى و...) تعداد اندكى از سازمان هايى وجود دارد كه ماهيتاً يا از نظر شيوه عملكرد بيش از آن كه يك سازمان غيردولتى باشند، يك حزب سياسى هستند و تنها به اين دليل كه اداره كنندگان آن براساس قوانين جمهورى اسلامى نمى توانستند حزب سياسى تاسيس كنند، به فعاليت غيردولتى روى آورده اند اما اين تعداد اندك در مقابل اكثريت سازمان هاى غيردولتى كه ماهيت و عملكردى غيرسياسى دارند آسيب جدى را ايجاد نمى كند.

ورود پرتعداد سياستمداران اصلاح طلب كه بيش و پيش از آن! كه قصد واقعى فعاليت غيردولتى داشته باشند، به دنبال چترى مناسب براى ادامه فعاليت هاى خود مى گردند يا در خوشبينانه ترين حالت، از نظر تئوريك به اين نتيجه رسيده اند كه پروژه اصلاحات سياسى قابل پيگيرى نيست و بايد به دنبال اصلاحات اجتماعى بود، به سرعت فضاى جامعه مدنى را سياسى خواهد كرد و سازمان هاى غيردولتى ايران در معرض دعواهايى قرار خواهند گرفت كه در واقع از حوزه سياست وارد حوزه جامعه مدنى شده است.

سياسى شدن فضاى جامعه مدنى نه تنها از درون به هماهنگى يا امكان كار جمعى سازمان هاى غيردولتى بر سر منافع و اهداف مشترك، كه هم اكنون به شكلى نصفه - نيمه در برخى از حوزه ها در حال تجربه شدن است، لطمه خواهد زد بلكه از نظر بيرونى و از منظرى كه حتى غيرسياسى ترين سازمان هاى غيردولتى را هم نوعى «تهديد» يا «دردسر» به حساب مى آورد بهانه اى به دست خواهد داد تا بر جامعه مدنى كوچك و ضعيف ايران فشارهاى خارج از حد تحملش وارد كنند.

نگرانى ديگرى كه وجود دارد، ورود فرهنگ كار دولتى به عرصه جامعه مدنى است. مديران ميانى دولتى فعلى كه به نظر مى رسد مديران سازمان هاى غيردولتى بعدى باشند، به دليل عادت سال هاى مداوم به كار دولتى و نداشتن آگاهى و تجربه نسبت به تفاوت ماهيت كار غيردولتى و دولتى، لاجرم بوروكراسى، روابط عمودى و سلسله مراتبى، عدم شفافيت و خلاصه تمامى خصوصيات منفى كار دولتى و روابط دولتى را با خود به درون سازمان خود و در سطحى وسيع تر، جامعه مدنى خواهند آورد اين فرآيند، ارزش هاى اخلاقى سازمان هاى غيردولتى ايران از جمله ساختار افقى، به حداقل رساندن سلسله مراتب، كار جمعى، تحمل و مدار، شفافيت، روابط دموكراتيك بين سازمانى و... را كه در ساليان گذشته زحمت زيادى براى تبيين و جا انداختن آن شده است، مورد تهديد قرار مى دهد.

اين تهديد تنها زمانى به يك فرصت تبديل خواهد شد كه اصلاح طلبان، مديران و مشاوران دولتى و... اولاً به فعاليت غيردولتى در جامعه مدنى اعتقاد داشته باشند و به آن تنها به عنوان يك ضرورت سياسى در روزهاى سخت نينديشند و ثانياً بپذيرند كه تجربه سال هاى دراز آنها در بخش دولتى، كارايى و فايده اندكى در حوزه غيردولتى خواهند داشت و بخواهند آن را كنار بگذارند و از ابتدا با يادگيرى ارزش ها و روش هاى جامعه مدنى كار خود را آغاز كنند.